Η Ελληνική οικογένεια, ακολουθώντας αρχικά την αστικοποίηση και στη συνέχεια τον εκσυγχρονισμό σε όλα τα επίπεδα της ζωής, έχει αλλάξει ριζικά τη μορφή της μέσα σε κάτι περισσότερο από πενήντα χρόνια. Η παραδοσιακή οικογένεια, οι αξίες και δομές της οποίας παρέμειναν σταθερές για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, βασιζόταν πάντα σε έναν κοινό στόχο, την επιβίωση. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιβίωση ήταν η αλληλεξάρτηση και η συλλογικότητα των μελών της. Η ενότητα των μελών ήταν δεδομένη καθώς ανάγκες και στόχοι ήταν κοινοί, ενώ η διάσπαση της ενότητας ήταν απειλή για τη διαβίωση όλων. Η συνεχής συνύπαρξη και συνεύρεση, καθώς και η καθοδήγηση από τους μεγαλύτερους ήταν αποδεκτές αφού ο ένας ήταν για όλους και όλοι για έναν. Οι ρόλοι του καθένα στην οικογένεια ήταν ξεκάθαροι και οι σχέσεις με την ευρύτερη οικογένεια και την κοινότητα πολύ στενές. Σε κάθε σπίτι ζούσαν τουλάχιστον τρεις γενιές και όλοι μοιράζονταν κοινές αξίες.
Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σταδιακά όλο και περισσότερο, αρχίζει στην Ελλάδα το φαινόμενο της αστικοποίησης. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού μετακινείται στις πόλεις, ειδικά στην Αθήνα, προς αναζήτηση δουλειάς και μιας καλύτερης ζωής. Μέσα σε ελάχιστα χρόνια η δομή της οικογένειας, ειδικά στα αστικά κέντρα, αλλάζει. Στόχος είναι πάλι η επιβίωση αλλά η επίτευξή της ανάγεται σε ατομική βάση. Η οικογένεια κλείνεται σε ένα διαμέρισμα και γίνεται πυρηνική – οι γονείς και τα παιδιά. Η ευρύτερη οικογένεια είναι εκτός τοίχων, αν και τα όρια αυτά είναι εύκολα διαπερατά μιας και τα στοιχεία της παραδοσιακής οικογένειας είναι ολοζώντανα ακόμη. Οι κοινωνικές και εργασιακές αλλαγές και η ανάδειξη του Ατόμου επιφέρουν αλλαγές στόχων και αξιών και στην οικογένεια, κατά συνέπεια υπάρχουν αλλαγές και στους ρόλους. Η ατομικότητα με όλες αυτές τις αλλαγές που συμπαρασύρει, τους βρίσκει όλους ανικανοποίητους. Η οικογένεια χάνει το στόχο και τη συνοχή της. Τελικά οι οικογένειες γίνονται παιδοκεντρικές, δηλαδή εστιάζουν το νόημα της ύπαρξής τους στο μεγάλωμα των παιδιών, στην κάλυψη των αναγκών των παιδιών, στη διασφάλιση του μέλλοντος των παιδιών.
Στην μεταμοντέρνα εποχή που πλέον ζούμε, το παραδοσιακό πλαίσιο ζωής έχει εκλείψει, όχι μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα αλλά και στο σύνολο της επικράτειας με εξαίρεση χωριά ή μικρές κωμοπόλεις. Ως εκ τούτου δεν υπάρχει δίκτυο υποστήριξης γύρω από την οικογένεια, τουλάχιστον σε επίπεδο «δικών της ανθρώπων». Οι αλλαγές στο πλαίσιο και τον τρόπο ζωής είναι συνεχείς και μεγάλης έκτασης με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να παλεύει να προσαρμοστεί συνέχεια σε νέα δεδομένα. Η πληροφόρηση είναι τεράστια και διαθέσιμη με κάθε τρόπο. Όλα αυτά δημιουργούν μεγάλη πολυπλοκότητα , η οποία επηρεάζει την καθημερινότητα και τον ψυχισμό των ανθρώπων. Η απομόνωση, η μοναξιά, η έλλειψη συντρόφων είναι θεμελιώδη προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου. Το αίτημα στη σχέση και στο γάμο είναι πλέον η συναισθηματική εγγύτητα και επικοινωνία και στόχος μια καλή ποιότητα ζωής. Ως υποστηρικτικό πλαίσιο διαμορφώνονται οι ομάδες, δηλαδή οι φίλοι, οι συνάδελφοι, οι συναθλητές, κλπ. Η αξία της ατομικότητας δίνει θέση στην αυτονόμηση. Αυτόνομος δεν σημαίνει ανεξάρτητος, αντιθέτως η αλληλεξάρτηση επανέρχεται αλλά σε διαφορετικό πλαίσιο απ’ ότι στην παραδοσιακή οικογένεια. Ο στόχος σήμερα είναι το Εμείς, το πώς μπορούμε δύο ολόκληροι άνθρωποι να δημιουργήσουμε μια νέα οντότητα στο μαζί.
Αυτές οι πολύ μεγάλες αλλαγές στη δομή της οικογένειας, σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, είχαν ως αποτέλεσμα τη μη σαφή αφομοίωσή τους. Οι περισσότεροι εν ζωή άνθρωποι έχουν άμεσα ή έμμεσα βιώματα από την παραδοσιακή ή/και την πυρηνική δομή οικογένειας και «κουβαλούν» στοιχεία τους στο σήμερα. Έτσι διαμορφώνεται το λεγόμενο χάσμα γενεών, μιας και οι πρεσβύτεροι, όσο κι αν παρατηρούν τη νέα τάση, δεν μπορούν να την αφομοιώσουν και τελικά να την αποδεχτούν. Έτσι θεωρούν συνήθως φυσικό να έχουν λόγο στις ζωές των παιδιών τους αλλά και στην οικογένεια που αυτά έχουν δημιουργήσει και προσδοκούν να μοιράζονται μαζί τους αποφάσεις αλλά και χρόνο. Το κυριακάτικο τραπέζι, οι γιορτές και αργίες, σημαντικά γεγονότα (πχ γέννηση ενός παιδιού), θεωρούνται αυτονόητοι λόγοι η ευρύτερη οικογένεια να βρίσκεται μαζί. Έτσι γίνονταν τα πράγματα στο παραδοσιακό πλαίσιο. Έτσι διαμορφώθηκαν και στην πυρηνική οικογένεια, όπου η ύπαρξή της βασίστηκε και τροφοδοτήθηκε μόνο από και για τα παιδιά. Οι σημερινοί τριαντάρηδες και σαραντάρηδες άλλωστε φέρουν αυτά τα βιώματα και νιώθουν υπόχρεοι απέναντι στους γονείς τους. Έχουν κατανοήσει σε βάθος τις αξίες και τις θυσίες τους και έχουν, ως ένα σημείο, την επιθυμία να τους «δώσουν πίσω» σε αντάλλαγμα.
Τα τελευταία δύο χρόνια, στην Ελλάδα της βαθιάς κρίσης, η ευρύτερη οικογένεια γίνεται πάλι φάρος. Τα δεδομένα της ζωής συντελούν όχι σε περαιτέρω «εκσυγχρονισμό» της δομής της οικογένειας, αλλά αντιθέτως στην επιστροφή σε πιο παραδοσιακές αξίες. Η επιβίωση γίνεται ξανά στόχος και οι σύγχρονες υποστηρικτικές δομές καταρρέουν. Δουλειά δεν υπάρχει, οι φίλοι είναι σε εξίσου δύσκολη θέση, δεν υπάρχει διάθεση ή χρήμα για χόμπι, και ου το καθεξής. Μια νέα μορφή κοινοτήτων δημιουργείται, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό και εύρος, ειδικά στα πλαίσια των μεγαλουπόλεων, καθώς οι ανθρώπινες ανάγκες δεν καλύπτονται ατομικά. Σε πολλές περιπτώσεις τρεις γενιές ζούνε στην ίδια στέγη, οι παππούδες αναλαμβάνουν βασικές ευθύνες στη φύλαξη και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών αλλά και στην επιβίωση όλης της οικογένειας, μιας και όλο πιο συχνά είναι οι μόνοι που έχουν κάποιο, έστω και μικρό, εισόδημα. Τελικά, γίνεται φανερό ότι η οικογένεια στην Ελλάδα, όσο κι αν επηρεάζεται από εξωγενείς παράγοντες και αναδιαμορφώνει τη δομή της, είχε και έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του κάθε ατόμου.
Σημείωση:
Η εξέλιξη της δομής της Ελληνικής οικογένειας ερευνήθηκε συστηματικά από το Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου (ΑΚΜΑ.). Αναλυτική καταγραφή των ερευνών μπορεί κάποιος να βρει στο βιβλίο “Οι τρεις ταυτότητες της Ελληνικής Οικογένειας” της Χάρις Κατάκη και σε πολλά δημοσιευμένα άρθρα των Γιώργο & Βάσω Βασιλείου, Μίνα Τοδούλου, και άλλων συνεργατών του ΑΚΜΑ.
